Zachowek a dziedziczenie

Dla jak najlepszego zrozumienia, czym jest zachowek trzeba wspomnieć kilka słów o zasadach dziedziczenia w polskim prawie spadkowym. Możemy mieć do czynienia z dwoma rodzajami dziedziczenia:

  1. dziedziczeniem testamentowym – gdy spadkodawca pozostawił ważny testament, w którym rozrządził swoim majątkiem;
  2. dziedziczeniem ustawowym – gdy nie został sporządzony testament lub sporządzony testament był nieważny.

Prawo spadkowe przyznaje pierwszeństwo dziedziczeniu testamentowemu, co oznacza, że jeśli spadkodawca pozostawił po sobie skuteczny testament, to jego wola wyrażona w testamencie jest wiążąca. Może się, więc okazać, że spadkodawca przekazał cały swój majątek obcym osobom, pomijając przy tym swoją najbliższą rodzinę.

Zachowek jest instytucją przewidzianą na wypadek właśnie takiej sytuacji, ma on chronić interesy majątkowe osób najbliższych spadkodawcy. Prawo do zachowku wynika z samej więzi rodzinnej łączącej osobę uprawnioną do zachowku ze spadkodawcą. Jest zatem niezależny od woli spadkodawcy, co więcej może być nawet sprzeczny z tą wolą.

Zachowek przysługuje nie tylko przy dziedziczeniu testamentowym.Choć z literalnego brzmienia przepisów zdaje się wynikać, że zachowek przysługuje tylko w przypadku dziedziczenia testamentowego, to zachowek może należeć się także przy dziedziczeniu ustawowym. Dojdzie do tego w sytuacji, w której udział spadkowy spadkobiercy ustawowego (uprawnionego jednocześnie do zachowku) zarazem był niższy niż należny mu zachowek.

Roszczenie o zachowek jest zawsze roszczeniem o świadczenie pieniężne i może być wypłacony jedynie w formie pieniężnej. Zadośćuczynienie roszczeniu o zachowek w inny sposób, jest możliwe wyłącznie za zgodą wszystkich zainteresowanych osób (zobowiązanego do zapłaty zachowku i uprawnionego do jego otrzymania).

Więcej informacji o zachowku możesz też znaleźć tuta: https://wojciechrudzki.pl/prawo-spadkowe/zachowek/ .

Komu przysługuje zachowek?

Zgodnie z art. 991 Kodeksu cywilnego, zachowek należy się:

  1. zstępnym
  2. małżonkowi
  3. rodzicom spadkodawcy.

Zachowek dla zstępnych

Jeśli chodzi o zachowek dla zstępnych, to nie ma znaczenia czy mamy do czynienia ze zstępnymi naturalnymi czy też dziećmi przysposobionymi.

Mówiąc o zachowku dla zstępnych należy pamiętać o jednej ważnej zasadzie: przeżycie zstępnego spadkodawcy wyłącza uprawnienie do zachowku dla dalszych zstępnych (np. jeżeli żyje dziecko spadkodawcy, to jego wnuki nie mogą dochodzić zachowku; jeżeli dziecko spadkodawcy nie żyje, ale żyją jego wnuki, to zachowek należy się wnukom, a nie prawnukom).

Zachowek dla małżonka

Jeśli chodzi o zachowek dla małżonka, to będzie należeć się on jedynie małżonkowi, który w chwili śmierci pozostawał ze spadkodawcą w ważnym związku małżeńskim.

Zachowek dla małżonka nie przysługuje po uprawomocnieniu się wyroku rozwodowego, a także w sytuacji formalnie niezakończonego wyrokiem rozwodowym małżeństwa, jeśli spadkobierca wystąpił o orzeczenie rozwodu z winy współmałżonka.

Zachowek nie przysługuje także w przypadku orzeczonej przez sąd separacji albo jeśli separacja nie została jeszcze formalnie orzeczona, ale spadkodawca wystąpił z wnioskiem o jej orzeczenie z winy współmałżonka.

Nie ma natomiast wpływu na zachowek nieformalna separacja, nawet jeżeli małżonkowie od wielu lat pozostają w faktycznej separacji – nie mieszkają ze sobą, ich wspólne pożycie ustało, nie prowadzą wspólnego gospodarstwa domowego.

W przypadku braku zstępnych zachowek nalezy się rodzicom spadkodawcy.Zachowek dla rodziców

Ostatnią grupą uprawnioną do zachowku są rodzice spadkodawcy. Będzie im przysługiwał zachowek tylko w sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych.

Rodzice adopcyjni mają prawo do zachowku po swoich przysposobionych dzieciach, natomiast rodzice naturalni tracą prawo do zachowku po swoich dzieciach po ich przysposobieniu.

Kto musi zapłacić zachowek?

Odpowiedzialność za zapłatę zachowku obciąża kolejno trzy kategorie osób:

  1. spadkobierców
  2. zapisobierców windykacyjnych
  3. obdarowanych na podstawie umowy darowizny

W pierwszej kolejności za zapłatę zachowku odpowiadają spadkobiercy. Odpowiedzialność ponoszą oni proporcjonalnie do wysokości udziału w spadku.

Jeśli spadkobiercy nie są w stanie z różnych przyczyn zapłacić zachowku (np. wartość ich udziału jest niższa od wysokości zachowku) w drugiej kolejności za zapłatę zachowku odpowiadają zapisobiercy windykacyjni. Zapisobiercy to osoby na rzecz, których spadkodawca dokonał zapisu windykacyjnego. Odpowiedzialność zapisobierców windykacyjnych za zapłatę zachowku jest solidarna.

W dalszej kolejności, jeśli ani od spadkobierców, ani też od zapisobierców windykacyjnych nie można uzyskać zachowku, za jego zapłatę odpowiadają obdarowani. Obdarowani, czyli osoby na rzecz, których spadkodawca dokonał darowizny. Warunkiem jest jednak, aby darowizna ta była zaliczona do spadku. W tym miejscu warto wspomnieć, że do spadku nie dolicza się drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych oraz darowizn dokonanych przed więcej niż 10 laty od otwarcia spadku na rzecz osób niebędących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku. Obdarowani z tytułu darowizny odpowiadają za zachowek tylko w granicach przysporzenia będącego skutkiem darowizny. Ostatnio obdarowany odpowiada w pierwszej kolejności, a kiedy i od niego nie można uzyskać zapłaty zachowku w odpowiedniej wysokości aktualizuje się odpowiedzialność osób obdarowanych wcześniej (w kolejności od najpóźniej do najwcześniej obdarowanych).

W jakiej wysokości przysługuje zachowek?

Osoby uprawnione do zachowku mają prawo do otrzymania 1/2 wartości udziału spadkowego, który przypadałby im przy dziedziczeniu ustawowym. Wyjątek od tej zasady stanowią małoletni oraz osoby trwale niezdolne do pracy. W obu przypadkach osobom tym należy się zachowek w wysokości 2/3 wartości ich udziału spadkowego. Oceny małoletniości oraz trwałej niezdolności do pracy dokonuje się w chwili otwarcia spadku.

Na gruncie prawa cywilnego małoletnim jest osoba do ukończenia 18 roku życia. Wyjątkiem jest uzyskanie pełnoletniości przez kobietę, która ukończyła 16 lat i uzyskała zezwolenie sądu rodzinnego na zawarcie małżeństwa. Po zawarciu małżeństwa następuje upełnoletnienie, które nie ustaje po unieważnieniu małżeństwa. Aby doszło do upełnoletnienia musi dojść do skutecznego zawarcia małżeństwa, zgodnie z wymogami przewidzianymi przez prawo.

Jeśli zaś chodzi o wyższy zachowek dla osób trwale niezdolnych do pracy to wskazać należy, iż przepisy prawa cywilnego nie definiują pojęcia trwałej niezdolności do pracy. Dlatego rozstrzygnięcie czy osoba uprawniona do zachowku jest trwale niezdolna do pracy należy w każdym przypadku do sądu. Sąd rozstrzyga tę kwestię posługując się wszelkimi dostępnymi środkami dowodowymi, każdorazowo uwzględniając całość okoliczności faktycznych sprawy. Dla przyznania wyższej kwoty zachowku ma znaczenie czy osoba uprawniona była trwale niezdolna do pracy w chwili otwarcia spadku lub stała się niezdolna do pracy krótko po jego otwarciu. Wyższy zachowek należy się jedynie osobom trwale i całkowicie niezdolnym do pracy.

Kiedy przedawnia się zachowek?

Roszczenie o zachowek jest roszczeniem majątkowym a zatem podlega przedawnieniu.

Zachowek przedawnia się po 5 latach od ogłoszenia testamentu.Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu. W sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od otwarcia spadku.

W nauce prawa spadkowego i orzecznictwie sądowym pojawiają się głosy, że termin ten jest zdecydowanie za krótki i należałoby go wydłużyć. W pewnych sytuacjach może dojść do przerwania biegu przedawnienia roszczenia o zachowek.

Do przerwania biegu przedawnienia zachowku dochodzi w sytuacjach uregulowanych w art. 123 kodeku cywilnego (np. na skutek wniesienia do sądu pozwu o zapłatę zachowku lub wniosku o zawezwanie do próby ugodowej), a także przez złożenie przez uprawnionego do zachowku wniosku o stwierdzenie nabycia spadku z ustawy oraz podniesienie zarzutu nieważności testamentu przez uczestnika postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Zarzut ten podniesiony przez inne osoby nie przerywa biegu przedawnienia.